بسم الله الرحمن الرحیم
انسان محور علوم انسانی
امروزه در تقسیم بندی علوم با مجموعه ای از رشته های علمی مواجه می شویم که آنهارا «علوم انسانی» می خوانند. در علوم انسانی، محور و بنیان تحقیق ها، انسان و ابعاد وجودی اوست. در تمام این رشته ها، شناخت پیشین از «انسان» یک نیاز حتمی است. اگر چه در برخی از رشته های علوم انسانی، مستقیماً از «انسان شناسی» سخنی به میان نمی آید، اما از دست آوردها و یافته های سایر علوم در مورد انسان به عنوان اصول موضوعه و پیش فرض استفاده می شود.
تفاوت دیدگاه اسلام و غرب
آنچنان که در غرب متداول است و به دیگر جوامع نیز سرایت کرده است، اکنون گرایش انسان شناسی (Anthropology) بیشتر با ابعاد و جوانب زیستی و مادی انسان می پردازد و ازجنبه های روحی و روانی وجود انسان غفلت می کند. اگر به دقت به خاستگاه این رویکرد نگاه کنیم، در خواهیم یافت که انسان شناسی در مغرب زمین، نوعی «حیوان شناسی پیشرفته» است. در واقع، انسان یک حیوان پیچیده و هوشمند است که با توجه به این پیچیدگی ها، که غالباً ناظر به «عقلانیت ابزاری» و «فرهنگ مادی» حیات انسان است، مطالعه او در یک رشته مجزا ضروری می نماید.
در مقابل این گرایش، افق و قلمرو مطالعه انسان در «انسان شناسی اسلامی» بسیار فراتر از این مرزها و حصارهای مادی و سطحی است. در «انسان شناسی اسلامی» با هویت و حقیقت انسان و مبدأ و معاد و سیر حیات روانی و معنوی او آشنا می شویم. انسان در اسلام، علاوه بر «بدن مادی» دارای «روح مجرد» است که با حس و تجربه قابل اثبات و ادراک نیست. در اینجاست که مباحث انسان شناسی، وابستگی و ارتباط عمیقی با «معرفت شناسی» پیدا می کند.
پژوهشگری در حوزه جامعه شناسی اسلامی شاید در نگاه اول تصور شود که این گونه اختلافات در انسان شناسی از چندان اهمیتی برخوردار نیست و شکاف ژرفی را ایجاد نمی کند، ولی پذیرش «روح» به عنوان بعدی از وجود انسان دارای تبعاتی است که «انسان دینی» را از «انسان مادی» به شدت مجزا می سازد:
یکم: خلاصه کردن وجود انسان در ماده، با محدودیت حیات او توأم خواهد بود، اما چنانچه وجود روح مجرد را در انسان بپذیریم، حیات او «نامنتاهی» و «جاودانه» خواهد بود.
دوم: به دنبال قضیه اول، با مسأله «معاد» روبرو می شویم که از جمله اساسی ترین مؤلفه های هستی شناسی دینی است.
سوم: از سوی دیگر، اساساً «انسانیت» آدمی وابسته به همین روح مجرد است. بدن مادی تنها وسیله ای برای زیست دنیوی و تکامل و تعالی ابعاد الهی روح انسان است. وجود روح الهی است که انسان را در میان تمامی مخلوقات، برجسته می سازد و او را به عالی ترین مراتب «کمال» می رساند.
از سوی دیگر، تعارض اسلام با «علوم انسانی سکولار» در حوزه «روش» نیز به طور جدی و بنیادی قابل طرحی است. غلبه و سیطره نگرش مادی در غرب منجر به این شده که تنها یافته های حاصل از «روش تجربی» واجد اعتبار علمی باشند و «علم» تلقی شوند. این در حالی است که در «معرفت شناسی اسلامی» علاوه بر اعتبار و حجیت تجربه و حس، شناخت های مبتنی بر «عقل برهانی» و «وحی» نیز معتبر شمرده می شوند و حتی در بسیاری از موارد، معارف قطعی تر و یقینی تری نسبت به علوم تجربی به انسان ارائه می کنند. بدین سان، روشن است که در قلم و علوم تجربی، تقریباً اصطکاکی میان اسلام و غرب در میان نیست و اسلامی سازی در اینجا معنایی به جز توسعه دستاوردهای غرب در بر نخواهد داشت.
طبیعی است که اگر بر اساس مبادی معرفت شناسی و انسانی شناسی که از آنها سخن رفت به علوم انسان بنگریم، انتظارات ما از این علوم و «غایات» آنها نیز دگرگون خواهد شد. در واقع، علوم انسانی به منزله ابزاری در راستای تعالی و ارتقای اعتقادی و ارزشی فرد و جامعه در خواهد آمد و کارکردهای فکری و رفتاری عمیقی در سطح مناسبات انسانی و تحولات اجتماعی از خود به جا خواهد گذاشت.
منبع: روزنامه کیهان.۱۳۸۹/۰۱/۱۶
